परिचय

थारू समुदाय नेपाल र भारतको तराई क्षेत्रका मूल बासिन्दा हुन्। यो समुदायलाई ‘जंगलका मानिसहरू’ भनिन्छ, किनकि उनीहरूको जीवनशैली वन र जंगलसँग गाँसिएको छ। नेपालमा थारूहरूको जनसंख्या करिब १७ लाख ३७ हजार छ, जुन कुल जनसंख्याको ६.६ प्रतिशत हो। भारतमा भने यो संख्या करिब १ लाख ७० हजार देखि ३ लाख ५० हजारसम्म अनुमान गरिएको छ। थारूहरू विभिन्न उपसमूहहरूमा विभाजित छन्, जस्तै राना थारू, दंगौरा थारू, कोचिला थारू आदि। उनीहरूको भाषा थारू हो, जसमा विभिन्न बोलचालका रूपहरू छन्। यो लेख थारू समुदायको उत्पत्ति, प्रवास, बसोबास र ऐतिहासिक यात्रालाई केन्द्रमा राखेर तयार पारिएको छ।

उत्पत्ति र प्रारम्भिक इतिहास

थारू समुदायको उत्पत्तिको विषयमा विभिन्न मतहरू छन्। केही मानवशास्त्रीहरूका अनुसार, थारूहरू उत्तर भारतका प्राचीन जनजातिहरूका वंशज हुन्। १०औं शताब्दीमा अल्बेरुनीले पूर्वी तराईमा थारूहरूको उल्लेख गरेका थिए। १२०५ ईस्वीमा मुहम्मद बिन बख्तियार खल्जीको अभियानका क्रममा कमरूप क्षेत्रमा ‘तिहारू’ नामका मंगोलोइड विशेषताका मानिसहरूको वर्णन गरिएको छ, जसलाई थारूसँग जोडिन्छ।

राना थारूहरूले आफूलाई राजपूत वंशका रूपमा दाबी गर्छन्। उनीहरूका अनुसार, १६औं शताब्दीमा महाराणा प्रतापको मगल सम्राटसँगको हारपछि राजस्थानको थार मरुभूमिबाट पश्चिमी नेपालको तराईमा प्रवास भए। यद्यपि, केही विद्वानहरू यो दाबीलाई अस्वीकार गर्छन्। अर्को मतअनुसार, थारूहरू शाक्य वंशका वंशज हुन्, जसले पहिलो शताब्दी ई.पू. देखि पहिलो शताब्दी ई.सम्म महायान बौद्ध धर्मको प्रचार गरे। ‘थारू’ शब्द ‘स्थविर’ बाट आएको हुन सक्छ, जसको अर्थ थेरवाद बौद्ध अनुयायीहरू हो। तिब्बती विद्वान तारानाथले १६औं शताब्दीमा ‘म्था-रु’इ ब्र्ग्युद’ भनेर उल्लेख गरेका छन्, जसको अर्थ ‘सीमासँग जोडिएको देश’ हो।

थारूहरू तराईका सबैभन्दा पुराना र मूल बासिन्दा मानिन्छन्। उनीहरूको शारीरिक बनावट मंगोलोइडसँग मिल्छ, तर केही समूहहरूमा दक्षिण एसियाली विशेषताहरू पनि देखिन्छन्।

बसोबास र प्रवास

थारूहरूको मुख्य बसोबास नेपालको तराई र भारतको उत्तर प्रदेश, बिहार तथा उत्तराखण्डमा छ। नेपालमा उनीहरू लुम्बिनी, सुदूरपश्चिम र मधेश प्रदेशमा बढी छन्। जिल्लाहरू जस्तै बर्दिया (५३.३%), कैलाली (४१.९%) र दाङ (२९.७%) मा थारू जनसंख्या उच्च छ। भारतमा चम्पारण (बिहार), गोरखपुर, बस्ती, गोंडा (उत्तर प्रदेश) र खटिमा (उत्तराखण्ड) जिल्लाहरूमा उनीहरू बस्छन्।

१९६० को दशकमा मलेरिया उन्मूलनपछि तराईमा हिमाली र पहाडी क्षेत्रबाट ठूलो संख्यामा बसाइँसराइ भयो। यसले थारूहरूको जग्गा स्वामित्वलाई प्रभावित गर्‍यो। पश्चिमी तराईमा धेरै थारूहरू ‘कमैया’ प्रथा अन्तर्गत बन्धक मजदुर बने। यो प्रथा १८५४ को मुलुकी ऐनअन्तर्गत वर्गीकरणसँग जोडिएको थियो, जसमा थारूहरूलाई ‘पानी चाल्ने मासिन्या मतवाली’ (स्पर्शयोग्य दास बनाउन सकिने रक्सी पिउने समूह) मानेर राखिएको थियो।

नेपालमा थारू समुदाय

नेपालमा थारूहरूको इतिहास दासता, जग्गा हराउने र सामाजिक संघर्षसँग जोडिएको छ। १८औं शताब्दीमा नेपालको एकीकरणपछि उनीहरूलाई जग्गा अनुदान दिइयो, तर यसको साटो कमैया श्रम लिइयो। चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज जस्ता संरक्षित क्षेत्रहरू स्थापनाका क्रममा उनीहरूका गाउँहरू ध्वस्त पारिए र जग्गा अधिकार अस्वीकार गरियो।

२००० जुलाईमा कमैया प्रथा उन्मूलन भयो, तर यसले धेरै थारूहरूलाई बेवास्था र बेरोजगार बनायो। नेपाली गृहयुद्ध (१९९६-२००६) मा थारू नेताहरूको हत्या भयो र ब्याकवर्ड सोसाइटी एजुकेसन जस्ता संस्थाहरू लक्षित भए। २००६ पछि थारू संगठनहरूले संघीय नेपालभित्र स्वायत्त थारू राज्यको माग गरे। २००९ मा उनीहरूलाई मधेशीको रूपमा वर्गीकरण गरेपछि विरोध प्रदर्शन भयो।

भारतमा थारू समुदाय

भारतमा थारूहरूलाई अनुसूचित जनजाति मानिन्छ। उनीहरूको जनसंख्या उत्तर प्रदेश (१ लाख ५ हजार), बिहार (१ लाख ६० हजार) र उत्तराखण्ड (९१ हजार) मा छ। केन्द्रीय भारतका जंगलहरूमा उनीहरूको परम्परागत जीवनशैली शिकार, माछा मार्ने र वन्य उत्पादन सङ्कलनसँग जोडिएको थियो। मध्यकालमा उनीहरूको बसोबास तराईतर्फ सरेको अनुमान छ। भारतमा थारूहरूको इतिहास कम विवादास्पद छ, तर भूमि हकहित र सांस्कृतिक संरक्षणका मुद्दाहरू उभिएका छन्।

सांस्कृतिक पक्ष र इतिहाससँगको सम्बन्ध

थारू संस्कृति वनसँग अभिन्न छ। उनीहरूको कला जस्तै अष्टिम्की र मोखा चित्रकला, डेनहारी भाँडाकुँडा र सिक्की सुतलीका टोकरीहरू धार्मिक र परम्परागत महत्वका छन्। चाडपर्वहरू जस्तै माघे सङ्क्रान्ति, अष्टिम्की, जुर सितल, जितिया र समा चकेवा प्राकृतिक र पारिवारिक विषयहरूसँग जोडिएका छन्। पश्चिमी तराईमा लामो घर (बडाघर) मा बसोबास हुन्छ, जहाँ परिवारको मुखिया (मुखिया) ले व्यवस्थापन गर्छन्। विवाह व्यवस्थित हुन्छ र धनी जग्गाधारकहरूबीच बहुपत्नीत्व प्रचलित थियो।

हिन्दू प्रभावसँगै १९९० को दशकदेखि बौद्ध र क्रिश्चियन धर्मान्तरण बढेको छ, जसले सामाजिक समावेशीकरणको आन्दोलनलाई प्रतिबिम्बित गर्छ। जङ्गबहादुर रानाले १८५४ को मुलुकी ऐन लागू गरेपछि थारूहरूको सामाजिक स्थिति प्रभावित भयो।

वर्तमान अवस्था र चुनौतीहरू

आज थारूहरूले भूमि हकहित, शिक्षा र स्वास्थ्यका लागि संघर्ष गरिरहेका छन्। नेपालमा उनीहरूको राजनीतिक प्रतिनिधित्व बढेको छ, तर मधेशी वा अन्य समूहसँगको विलयका मुद्दाहरू कायम छन्। भारतमा अनुसूचित जनजातिको मान्यताले केही लाभ दिएको छ, तर शहरीकरणले परम्परागत जीवनशैलीलाई चुनौती दिइरहेको छ।

निष्कर्ष

थारू समुदायको इतिहास संघर्ष, अनुकूलन र सांस्कृतिक समृद्धिसँग भरिपूर्ण छ। उनीहरू तराईको मूल आधार हुन्, जसले प्राचीनबाट आधुनिकतासम्मको यात्रा तय गरेका छन्। यस समुदायको संरक्षण र सशक्तीकरणले दक्षिण एसियाको विविधतालाई मजबुत बनाउनेछ। थारूहरूको कथा वनको रहस्यमय जीवन र अटल पहिचानको प्रतीक हो।